Hoán dụ (là gì, cách nhận biết, sơ đồ tư duy)

Tổng hợp kiến thức về phép tu từ Hoán dụ (là gì, cách nhận biết, sơ đồ tư duy) giúp các em học sinh nắm vững kiến thức cũng như cách sử dụng biện pháp tu từ Hoán dụ đạt điểm cao trong bài tập làm văn.

Hoán dụ là gì ?

- Khái niệm: Hoán dụ là gọi tên khái niệm, sự vật, hiện tượng này bằng tên khái niệm, sự vật, hiện tượng khác có quan hệ gần gũi với nhau với mục đích tăng tính biểu cảm cho câu văn, câu thơ.

Phân loại hoán dụ

- Hình thức lấy một bộ phận để gọi toàn thể. Với phép hoán dụ này, người nói, người viết thường lấy các bộ phận của vật thể, ví dụ như: tay, chân,... để thay thế cho hành động nào đó.

- Hình thức lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng là người nói, người viết sẽ sử dụng các sự vật có tính bao quát hơn để nói về sự vật, hiện tượng bao trùm chứa đựng trong đó.

- Hình thức lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật là phép hoán dụ dựa trên sự tương đồng, gần gũi giữa hai sự vật để giúp tác phẩm, lời nói trở nên hấp dẫn hơn và đảm bảo người đọc, người nghe hiểu hết hàm ý mà tác giả muốn truyền đạt.

- Hình thức lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng. Cách sử dụng này dựa trên sự gần gũi giữa các sự vật, hiện tượng được nhắc đến nhưng lấy cái cụ thể, dễ hiểu, dễ cảm nhận được để chỉ những thứ mơ hồ, trừ tượng, chưa rõ nghĩa với mục đích giúp người đọc, người nghe cảm thấy dễ hiểu hơn.

Ví dụ minh họa về hoán dụ

- Ví dụ về phép hoán dụ lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng:

"Một cây làm chẳng nên non

Ba cây chụm lại lên hòn núi cao"

 Hình ảnh "một cây" và "ba cây" là hình ảnh hoán dụ. "một cây" là số lượng ít muốn nói đến khi không đoàn kết, rất khó để làm được việc lớn. Còn "ba cây" là số lượng nhiều, chụm lại ý chỉ sự đoàn kết. Đoàn kết sẽ tạo nên sức mạnh, dẫn đến sự thành công. Đây là

- Ví dụ về phép hoán dụ lấy một bộ phận để gọi toàn thể:

“Bàn tay ta làm nên tất cả

Có sức người, sỏi đá cũng thành cơm”

 Hình ảnh hoán dụ là "bàn tay ta" - bộ phận của cơ thế được dùng để liên tưởng đến "người lao động". Từ "bàn tay ta" và "người lao động" có mối liên hệ giữa cái bộ phận và cái toàn thể.

- Ví dụ về phép hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng:

"Vì sao trái đất nặng ân tình

Nhắc mãi tên người Hồ Chí Minh"

 Hình ảnh hoán dụ là "trái đất" hoán dụ hình ảnh người dân Việt Nam mãi mãi nhớ đến Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam.

- Ví dụ về phép hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật:

“Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh”

- Hình ảnh hoán dụ "người đầu bạc" để chỉ người cao tuổi, còn "kẻ đầu xanh" dùng để liên tưởng đến những người trẻ tuổi. Trong đó, "đầu bạc" và "đầu xanh" là 2 đặc điểm chủ yếu của người cao tuổi và người trẻ tuổi.

Tác dụng của hoán dụ

- Giúp người đọc, người nghe liên tưởng được một sự vật, hiện tượng thông qua hình ảnh của sự vật, hiện tượng khác tương đồng và tăng thêm ý nghĩa và tăng sức gợi cảm, gợi hình cho sự vật, hiện tượng trong câu văn.

- Bộc lộ tình cảm, có sự tương đồng giữa sự vật hiện tượng giúp cho người đọc dễ dàng liên tưởng hơn về hình ảnh mà câu văn mang đến 

Cách nhận biết

- Biện pháp tu từ hoán dụ được sử dụng dựa trên mối quan hệ về sự tương đồng về các hình thức sau: Bộ phận với cái toàn thể, vật chứa đựng, vật bị chứa đựng, cái cụ thể, cái trừu tượng, sự vật.

Sơ đồ tư duy của hoán dụ

Bài tập vận dụng

Câu 1: Chỉ ra hình ảnh hoán dụ và kiểu hoán dụ trong những câu sau:

a. Họ là chục tay sào, tay chèo, làm ruộng cũng giỏi mà làm thuyền cũng giỏi.

b. Nhân danh ai

Bay chôn tuổi thanh xuân của chúng ta trong những quan tài.

Lời giải:

a. "Tay sào, tay chèo" là hình ảnh hoán dụ dùng để chỉ người chèo thuyền. Đây là kiểu hoán dụ lấy bộ phận để chỉ cái toàn thể

b. "Tuổi thanh xuân" là hình ảnh hoán dụ dùng để chỉ tuổi trẻ. Đây là kiểu hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật.

Câu 2: Chỉ ra phép hoán dụ trong những câu thơ, câu văn sau và cho biết mối quan hệ giữa các sự vật trong mỗi phép hoán dụ là gì?

a. Làng xóm ta xưa kia lam lũ quanh năm mà vẫn quanh năm đói rách. Làng xóm ta ngày nay bốn mùa nhộn nhịp cảnh làm ăn tập thể.

(Hồ Chí Minh)

b. Vì lợi ích mười năm phải trông cây

Vì lợi ích trăm năm phải trồng người

(Hồ Chí Minh)

c. Áo chàm đưa buổi phân li

Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay

(Tố Hữu)

d. Vì sau? Trái đất nặng ân tình

Nhắc mãi tên Người : Hồ Chí Minh

(Tố Hữu)

Lời giải:

a. "Làng xóm ta" là hình ảnh hoán dụ chỉ những người nông dân. Đây là kiểu hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng.

b. "Mười năm" là hình ảnh hoán dụ chỉ khoảng thời gian ngắn, "trăm năm" chỉ khoảng thời gian dài. Đây là kiểu hoán dụ lấy cái cụ thể để gọi cái trừu tượng.

c. "Áo chàm" là hình ảnh hoán dụ chỉ người Việt Bắc. Đây là kiểu hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để gọi sự vật

d. "Trái đất" là hình ảnh hoán dụ chỉ dân tộc Việt Nam. Đây là kiểu hoán dụ lấy vật chứa đựng để gọi vật bị chứa đựng.

Câu 3: Cho những câu sau, chỉ ra kiểu hoán dụ được sử dụng trong câu:

“Họ là chục tay sào, tay chèo, làm ruộng cũng giỏi mà làm thuyền cũng giỏi.”
 

(Nguyễn Tuân)

“Nhân danh ai – Bay chôn tuổi thanh xuân của chúng ta trong những quan tài.”

(Emily con – Tố Hữu)

Lời giải:

- Biện pháp hoán dụ dùng trong câu là hoán dụ lấy bộ phận để chỉ toàn thể, hình ảnh “tay sào”, “tay chèo” là chỉ tới người lái đò.

- Biện pháp tu từ hoán dụ sử dụng trong câu là hoán dụ lấy dấu hiệu của sự vật để nói về chính sự vật đó. “Tuổi thanh xuân” là để chỉ tuổi trẻ.

Câu 4: Tìm và phân tích phép hoán dụ trong câu thơ sau

a.

Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ

Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân

(Viếng lăng Bác – Viễn Phương)

b.

Từ hồi về thành phố

Quen ánh điện, cửa gương

Vầng trăng đi qua ngõ

Như người dưng qua đường

(Ánh trăng – Nguyễn Duy)

Lời giải:

a) Phép hoán dụ: “Bảy mươi chín mùa xuân”. Bảy mươi chín mùa xuân ý nói Bác bảy mươi chín tuổi. Người đã dành 79 năm hi sinh và cống hiến vì độc lập, tự do, hạnh phúc cho dân tộc.

b) Phép hoán dụ: “Ánh điện, cửa gương”: cuộc sống thành phố hiện đại, sang trọng, nhiều tiện nghi đầy đủ.